Ermenilerin soykırıma uğradığını iddia edenlerin iki temel dayanakları vardır. Birincisi I. Dünya savaşı sırasında yayınlanan propaganda yayınları, diğeri ise ilgili ülkelerin arşivlerinden yaptıkları, seleksiyondan geçirilmiş, tahrif edilmiş belgelerdir. Uzun bir süredir bu tarz çalışmalar devam etmektedir. Türkiye ise çok geç kalmış olmakla birlikte önce kendi arşiv belgelerinin yayınıyla bu tezlere karşı koymaya çalışmıştır. Bununla da yetinilmeyerek yabancı arşiv belgelerinin de yayınlanmasına başlanmıştır. Kamuoyu oluşturmada çok daha tesirli olabilecek bu faaliyetle ilgili olarak Türk Tarih Kurumu Hasan Dilan’ın hazırladığı toplam altı cilt olması planlanan fransız diplomatik belgelerinden ermeni olayları 1914–1918, c. I; (Les Evenements Armeniens dans les documents Diplomatiques Français 1914–1918, volume I) başlıklı çalışmayı yayınlamıştır.[1]
Fransız belgelerinin yayınlanması bir çok açıdan olumlu olacaktır. Birincisi Türk-Ermeni ilişkileri sevk ve iskân kararının dışına çıkarılması mümkün olabilecektir. İkincisi, Ermenilerden müteşekkil Doğu Lejyonunu kurmuş olan Fransa’ya ait belgelerle savaş ortamı yansıtılabilecek, tehcirin hiçbir neden yokken ve bir kavmi yok etmek kastıyla alınmış bir karar olmadığı ortaya konulabilecektir. Üçüncüsü büyük güçlerin ve de onların politikalarında yer alan Osmanlı tebaası Ermenilerin sorumluluk ve gelişen trajik olaylardaki payı daha açık ve objektif olarak gösterilebilecektir. Özellikle Türkiye’nin AB’ye girişinde kendisine ön şart olarak soykırımı kabulünü çeşitli platformlarda dile getiren Fransa’ya tarihi sorumluluğu hatırlatılmış olacaktır.
Hasan Dilan tarafından hazırlanan Fransız diplomatik Belgelerinde Ermeni olayları 1914–1918 başlıklı çalışma esas itibariyle üç bölümden oluşmaktadır. Yazar Birinci bölümde Giriş olarak Fransa Milli Kütüphanesinde (Bibliothèque Nationale de France) yaptığı kaynak çalışmasının bir kritiğini, dolayısıyla Ermeni meselesinin nasıl ele alınması gerektiğini ortaya koymaya çalışmaktadır. İkinci bölümde yayınlanacak belgelerin tarih ve mahreçleriyle kısa bir özeti verilmiştir. Böylece hiç Fransızca bilmeyenlerin dahi kullanabileceği bir kaynak haline getirilmesi amaçlanmıştır. Üçüncü ve ana bölüm ise belgelerin tıpkı basım yoluyla yayınlanmasından oluşmaktadır. Tıpkı basım, belgelerin tahrifata uğramadan yayınlandığının gerekçesi olarak ortaya konmaktadır. Kitap, kaynakça ve dizin ile zenginleştirilerek ve CIV+417 sayfa olarak okuyucunun hizmetine sunulmaktadır.
Yazar giriş kısmında 1914–1918 yıllarında propaganda veya diplomatik amaçlarla kaleme alınmış ve Ermenilerin soykırıma uğradığını iddia eden bazı eserlere kaynaklık eden yayınlarla, yine aynı dönemde Türkler tarafından yazılmış kitapçıkların kritiğini ve diğer kaynaklarla mukayesesini yaparak “Ermeni sorunu” hakkındaki fikirlerini ve konuya bakışının ip uçlarını vermektedir. Bu düşünceyle söz konusu kişilerin hazırladığı kitapçıklardaki bilgi yanlışlıklarını aynı ciltte yayınladığı Fransız belgeleriyle çürütmeye çalışmaktadır. Böyle bir çaba bir giriş çerçevesinde dahi olsa objektif çalışmalara olumlu katkıda bulunacaktır. Yayınlar, sorunun temel çerçevesini Ermenilerin siyasî mücadeleleri, isyanları ve I.Dünya savaşı sırasındaki tutumları çizmektedir. Tehcir kararı çok özel şartlarda alınmış bir karardır ve bu kararın alınmasında, Paris Barış Konferansında taraf olmak isteyen Ermeni delegasyonunun iddialarından da anlaşılacağı gibi, Ermenilerin katkısı ve payı vardır. Tehcir sırasında meydana gelen insan kayıplarının yine bu delegasyonun belirttiğine göre, günümüzde iddia edilen rakamlarla benzerliği yoktur. En önemlisi ise sevk ve iskân kararının alınmasındaki Türk niyetinin iddia edildiği gibi genosit olmadığının anlaşılmasıdır.
Yazarın Fransız Dışişleri Bakanlığı belgelerini yayınlamakla işe başlaması çok isabetli bir seçim olmuştur. Böylece öncelik diplomatik belgelere verilmiş olmakla beraber, bu ülkedeki arşiv çalışmalarında tespit ettiğim veçhile, diğer departmanların belgeleri de bir kopya olarak Dışişleri bakanlığı arşivinde (Ministère des Affaires Etrangères au Quai d'Orsay) bulunduğundan aynı zamanda bir çok bakanlığın belgelerine de ulaşılmış olacaktır. Ancak yine de diğer arşivlerdeki belgelerinin taranarak ayrıca yayınlanması çok önemlidir. Özellikle Millî Savunma Bakanlığı ve Kara Kuvvetlerinin arşivi (Le Service Historique de l’Armée de Terre à Vincennes) (SHAT) bu konuda çok önemli belgelere sahiptir. Çukurova bölgesindeki Ermeni faaliyetleri açısından çok zengin dokümantasyon içeren bu arşiv belgelerinin yayınlanarak araştırmacıların istifadesine sunulması zarureti vardır.
Yazarın yayınladığı belgeler arasında genelde diplomatik yazışmalar, bilgi notları, özel raporlar, haftalık bilgi bültenleri vb vardır. Bilgi bültenlerinde yer alan başlıklardan sadece biri olan “Ermenistan’da katliam” başlıklarını yayınlamakla yazar çekinmeden belge yayınladığını göstermektedir. Bu durum Türk tezinin sağlamlığının bir başka göstergesidir. Dışişleri bakanlığı arşivinin Türkiye ve dolayısıyla Ermenilerle ilgili en önemli tasniflerinden birisi Savaş ( Guerre 1914–1918 Turquie) başlığını taşımaktadır. Yazar eserinin I. cildine bu başlıktan başlaması ve yine aynı başlık altında tasnif edilmiş olan Suriye-Filistin’i (Syrie-Palestine) eklemesi, Türk-Ermeni ilişkilerinde en sorunlu dönem olan Tehcir kararını da içine alan I. Dünya savaşı döneminin aydınlatılmasına yardımcı olacaktır. Ermeni Meselesi hakkında çalışmalara yayınlanmasıyla berraklık kazandırabilecek diğer tasnif başlıkları ise N.S. Turquie, Levant 1918–1929 Turquie, Syrie, Caucase-Kurdistan ve Arménie’dir. Ümit ederiz ki bu başlıklardaki ve diğer Fransız arşivlerindeki belgelerde en kısa sürede yayınlanır. Böylece Türkiye’ye musallat edilen bir gaile yerli ve yabancı kaynaklarla bertaraf edilmiş olur. Yazar bu çalışmasıyla söz konusu yolda harcanan çabaya önemli katkıda bulunmaktadır. Tabii ki belge yayını bu işin ancak başlangıcını oluşturabilir ve önemli olan bu belgelerin objektif olarak bilimsel metotlarla araştırma, tahlilî eserlere dönüştürülebilmesidir.
